Шоқан Уәлихановтың өмірі мен еңбектері
Шоқан Уәлиханов кім? Оның өмірі мен шығармашылығы және еңбектері туралы.
Балалық шағы мен білім алуы
Шоқан (Мұхаммедханафия) Шыңғысұлы Уәлиханов 1835 жылы қараша айында Қостанай облысы Құсмұрын бекінісінде дүниеге келген. Әкесі Шыңғыс – Омск әскери мектебін бітірген, орысша сауатты офицер. Шоқанның балалық шағы әжесі Айғаным ханымның тәрбиесінде Сырымбет жерінде өткен. Ол мұсылманша хат танып, 10 жасында Омск кадет корпусына оқуға жіберілген. Сол жерде ерекше қабілетімен көзге түсіп, орыс тілін тез меңгеріп, үздік оқушылардың қатарында болды.
Жас ғалымның алғашқы қадамдары
Кадет корпусында Шоқан орыс және әлем әдебиетінің үлгілерімен танысып, тарих, философия, этнография және әдебиет теориясына қызығушылық танытты. Оның алғашқы еңбектері қазақ ауыз әдебиетіне арналды. Шоқанның «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» жырын жинап, зерттеуі оның ғылымға деген құлшынысының белгісі болды.
Ғалымның саяхаттары мен зерттеулері
1856 жылы Шоқан Орталық Қазақстан, Жетісу, Тарбағатай аймақтарын зерттеп, жергілікті халықтың тарихы, әдет-ғұрпы мен наным-сенімдері туралы деректер жинады. Ол осы сапарында «Тәңір», «Қазақтардағы шамандықтың қалдығы» атты еңбектерін жазды. Кейін Қырғыз елін зерттеп, «Манас» эпосын орыс тіліне аударып, ғылыми тұрғыда талдады.
1857 жылы Шоқан Құлжа қаласына барып, Жоңғария тарихымен шұғылданды. Оның еңбектері қатарында «Қырғыздар туралы жазбалар», «Жоңғария очерктері», «Ыстықкөл сапарының күнделіктері» бар. Бұл еңбектер тек қазақ емес, қырғыз мәдениетіне де үлес қосқан туындылар болды.
Еңбектерінің ғылыми бағалануы
Шоқанның зерттеулері Орыс география қоғамында жоғары бағаланып, 1857 жылы қоғамның толық мүшесі болып сайланды. Бұл оның ғылыми қауымдастықтағы беделін айқындады. Оның «Қашқария сапары» мен «Жарық жұлдыз» атты еңбектері оны шығыстану ғылымының алдыңғы қатарлы зерттеушісі ретінде танытты.
Шоқан Уәлихановтың мұрасы
Шоқан Уәлиханов 1865 жылы өкпе ауруынан ерте қайтыс болды. Бірақ оның зерттеулері мен еңбектері қазақ ғылымы мен мәдениетінің іргетасын қалады. Шоқанның өмірі қазақ халқының ғылымы мен өнеріне қызмет етудің үлгісі ретінде тарихта қалды.