Жас ерекшелік психологиясы адамның психикалық процестері мен қасиеттерінің уақыт бойынша өзгеруін зерттейтін ғылым саласы болып саналады.
Ол адамның психологиялық және жекелік даму деңгейлерін талдайды, олардың белгілі бір жас ерекшелік даму нормаларына сәйкестігін бағалайды және әртүрлі факторлардың психикаға әсерін зерттейді.
Жас ерекшелік психологиясының пәні – адамның өмір сүру барысында психикасы мен іс-әрекетінің өзгеру заңдылықтары мен тенденциялары. Оның орталық ғылыми категориясы – психикалық даму болып табылады. Даму – жаңа механизмдердің, процестердің және құрылымдардың пайда болуы мен сапалық өзгерістерден тұратын күрделі процесс. Бұл процестің негізгі үш аспектісі:
Жеке адамның жалпы қасиеттерінің дамуы (мінез-құлық, қызығушылықтар, санасы және т.б.).
Білім мен іс-әрекет тәсілдерінің дамуы
Игерілген тәсілдерді қолданудың психологиялық механизмдерінің қалыптасуы.
Даму сипаттамалары:
- Сандық және сапалық;
- Үздіксіз және дискретті;
- Әмбебап және жеке;
- Қайтымды және қайтымсыз;
- Мақсатқа бағытталған және бағытталмаған;
- Жекеленген және интеграцияланған;
- Прогрессивті және регрессивті.
Психикалық дамудың негізгі ұғымдары:
- Филогенез – адамзаттың биологиялық эволюциясы.
- Онтогенез – адамның туғаннан өмірінің соңына дейінгі жеке дамуы.
- Антропогенез – адамзаттың мәдени-тарихи дамуы.
- Микрогенез – қысқа мерзімді психикалық процестер.
Л.С. Выготский дамудың екі типін атап көрсеткен:
- Преформалы даму – алдын-ала жоспарланған, мысалы, эмбрионның дамуы.
- Преформалы емес даму – алдын-ала анықталмаған даму, мысалы, адамның психикалық дамуы.
Жас ерекшелік психологиясының құрылымы: Жас ерекшелік психологиясы қазіргі кезде психология ғылымының дербес саласы болып табылады және мына бөлімдерден тұрады:
- Теориялық мәселелер;
- Психологиялық дамудың негізгі факторлары;
- Психикалық даму кезеңдері (нәрестелік шақтан кәрілікке дейін).
Адамның психикалық даму кезеңдері:
- Нәрестелік кезең (0-1 жас);
- Бөбек кезеңі (1-3 жас);
- Мектепке дейінгі кезең (3-7 жас);
- Бастауыш мектеп кезеңі (7-11 жас);
- Жеткіншек кезеңі (11-15 жас);
- Жоғары сынып кезеңі (16-17 жас);
- Жасөспірімдік кезең (17-23 жас);
- Жастық шақ (20-30 жас);
- Кемелдік кезең (30-55/60 жас);
- Қартаю кезеңі (60-70 жас);
- Кәрілік кезеңі (70 жастан жоғары).
Зерттеу әдістері:
- Бақылау әдісі – адамның табиғи ортасындағы психикалық әрекеттерін зерттеу.
- Лонгитюдті зерттеу – ұзақ мерзімді бақылау әдісі.
- Өзін-өзі бақылау – адамның ішкі сезімдері мен ойларын зерттеу.
- Эксперимент – зерттеуші арнайы жағдайлар жасап, психикалық ерекшеліктерді зерттейді.
- Егіздер әдісі – тұқымқуалаушылық пен ортаның әсерін анықтау.
- Анкеталау – зерттелушілерден сауалнама арқылы мәлімет жинау.
- Биографиялық әдіс – жеке тұлғаның өмірбаянын зерттеу.
Зерттеу әдістері төрт негізгі топқа бөлінеді:
- Ұйымдастыру әдістері;
- Эмпирикалық әдістер;
- Мәліметтерді өңдеу әдістері;
- Интерпретациялық әдістер.
Кез-келген психологиялық зерттеу мына кезеңдерден тұрады:
- Дайындық;
- Зерттеу жұмыстары;
- Мәліметтерді өңдеу;
- Интерпретациялау және қорытынды шығару.
Пайдаланылған әдебиеттер:
Намазбаева Ж.И. Психология. А., 2005.
Столяренко Д.Л. Основы психологии. Ростов на Дону, 2002.
Панасюк А.Ю. Система повышения квалификации и психологическая перестройка. М., 1991.
Петровский А.В. Психология. М., Академия.
Абрамова Г.С. Психологическое консультирование. М., 2000.
Григорян К.К. Психологические закономерности ощущений и восприятия. М., 1980.