Қазақ тіліндегі неологизмдердің зерттелуі мен мектеп оқулықтарындағы берілуі

Қазіргі лингвистикадағы жаңа лексикалық бірліктерді сипаттау кезінде мазмұнына жақын бірнеше терминдер қолданылады: неологизмдер, инновациялар, неоплазмалар. Ең кең таралған және кең таралған терминдердің біріншісі – неологизм. Қазақ тілінің мектеп курсында жаңа сөздерді, фразеологиялық бірліктер мен мағыналарды талдау кезінде ол қолданылады.

Неологизм термині жаңа болмаса да, оның әлі де нақты анықтамасы жоқ. Неологизм сияқты құбылыстың лингвистикалық мәнін ашуға тырысатын бірнеше лингвистикалық теориялар бар. Шартты түрде бұл теорияларды «стилистикалық», «психолингвистикалық», «лексикографиялық», «денотативті», «құрылымдық» және «нақты тарихи» деп атауға болады.

Неологизмдердің стилистикалық теориясы. Бұл теорияға сәйкес, неологизмдерге стилистикалық таңбаланған сөздер, сөздердің мағыналары немесе фразеологиялық бірліктер жатады, оларды қолдану жаңалық әсерімен бірге жүреді.

«Тіл – өмірмен өзектес жанды құбылыс. Сондықтан оның сөздік құрамы әрдайым өзгеріп, толығып, дамып отырады. Әр дәуір, әр қоғам, әр халық өзіне қажет жаңалықтарды туғызса, сол жаңа зат, құбылыс, ұғым, іс-әрекеттердің өз атаулары пайда болады.

Қазіргі кезеңдегі саяси, әлеуметтік, мәдени өміріміз бен ғылыми- техникалық дүниемізге қаншама жаңалықтар еніп отыр. Осыған орай қаншама соны атаулар – жеке сөздер мен сөз тіркестері пайда болып жатыр! Мысалы, 50-інші жылдары еліміздің тың жерлерін игеруге байланысты орыс тілінде целинник сөзі пайда болса, қазақ тілінде тың игеруші деген тіркес пен тыңгер сөзі дүниеге келді».

Қазақ тілінің зерттелуі, оның теориялық мәселелерінің дамуы мен қалыптасуы жолындағы мәселеде ғалым әрі ұстаз Ахмет Байтұрсынұлының есімі бірінші аталады. Бұдан бөлек бұл қатарға Қ.Жұбановтың да есімін қосамыз. Себебі қос ғалымның қазақ тіліне сіңірген еңбегін ұшан теңіз.

Зерттеу жобаның нысаны ретінде қарастырып отырған «неологизм» ұғымы қазір «жаңа қолданыс» ұғымымен егіз әрі мағыналас қолданылып, қарастырылып жүр.

Жалпы қазақ тіл біліміндегі неологизмдерді зерттеуге қатысты ғалымдардың берген анықтамаларында айырмашылықтар байқалады. Аталған ғалымдар: Ә. Қайдар, Ш. Сарыбаев, Ө. Айтбаев, Р. Сыздық, А. Алдашева, Қ. Қадырқұлов секілді бірнеше т.б зерттеушілер бар.

Мәселен «Қазіргі қазақ әдеби тіліндегі жаңа қолданыстар» деп аталатын А. Алдашеваның кандидаттық диссертациясында былай деп беріледі: «Неологизмді, окказионалды сөздерді, жеке авторлық сөздерді, потенциалды сөздердің бәрін біріктіріп, «лексикалық жаңа қолданыстар» дейміз».

Ал аталған мәселені Рәбиға Сыздық пен академик Әбдуәли Қайдар да атайды: «Олар – бүгінгі таңда күнделікті баспасөз бетінде, радио мен телехабарларда, ғылыми әдебиетте, тіпті көркем әдебиетте де пайда болып, қолданылып жатқан соны сөздер, тосын тіркестер немесе жаңа мағынада жұмсалып отырған байырғы сөздер».

Жаңаның пайда болуы кез келген жүйенің маңызды қасиеті, оның дамуының салдары, алға жылжуы, ажырамас белгісі және оның өміршеңдігінің дәлелі. Кез келген халықтың тіл жүйесінде жаңа сөздердің пайда болуы осы тенденцияның жарқын мысалы және тіл жүйесінің екі негізгі қағидасын – оның динамизмі мен ашықтығын растайды. Кез келген тілдік жүйенің өзіндік ішкі құрылымы бар және ғылымда (теориялық лингвистика) тәуелсіз зерттеу объектісі болып табылатындығын ескеру керек. Дегенмен, бірде-бір тірі тіл жүйесі оның сөйлеушілерінен тыс, адамнан тыс жерде жоқ екенін атап өту маңызды.

Жеке адамның рефлексиялық қызметі ол сілтеме жасайтын тіл жүйесінің нормалары мен принциптеріне негізделген, бірақ ол әр адам үшін оның жеке тәжірибесіне негізделген. Адамның рефлексиялық іс-әрекетінің ерекшеліктерін зерттеу психолингвистикалық ғылым аясында жүзеге асырылатындығын да ескеру керек. Осыған байланысты бұл зерттеу жобасында екі міндет қоса қарастырылады : бірінші міндет тілдік жүйенің құрылымындағы неологизмді қарастырумен, екіншісі – жаңа сөздің негізгі критерийін талдаумен байланысты.

Неологизмдерге арналған көптеген зерттеулерге қарамастан, бұл тұжырымдаманың бірыңғай, әмбебап анықтамасын бөліп көрсету мүмкін емес, өйткені бұл құбылысты қарастыру әртүрлі ғылыми теориялардың призмасы арқылы жүзеге асырылады – стилистикалық, лексикографиялық, денотативті, құрылымдық, нақты тарихи және психолингвистикалық. Алайда, жоғарыда аталған барлық тәсілдер, психолингвистикалықтан басқа, неологизмді оның тілдік жүйеге енуі тұрғысынан қарастырып, ана тілінде сөйлейтіндерді өздері назардан тыс қалдыратынын ескеріңіз.

Тіл динамикалық құбылыс болғандықтан оның құрылымдық әрі мағыналық бірліктерінде әртүрлі өзгерістер мен транформациялар болып жатады. Тілдің тарихи дәуірге тікелей тәуелдігіне ескерсек, тілдің уақыт пен ситуацияларға бағынышты екенін бірден байқаймыз. Тілдің өзгергендігін білдіретін бірден бір тілдік қабат – бұл лексика. Сондықтан тілдің лексикалық табиғатының өзгеруі заңды құбылыс.

Тілдің лексикалық қорының молаюы ең біріншіден қорға кірген жаңа сөздердің есебінен өсіп отырады. Қоғам өміріндегі кез келген өзгеріс өз кезегінде тілден орын табады: саяси-қоғамдық формацияның өзгеруі, қоғамдық қатынастардың кеңеюі, ғылым мен техниканың, білім жүйесінің дамуы, мәдениет пен өркениеттің жандануы тәрізді тарихи-мәдени оқиғалар тек қоғамдық қана процесс болып табылмайды, сонымен қатар өзге де тілдік тенденциялардың өзгеруіне мүмкіндік береді.