2025 жылдың бірінші тоқсанында Қазақстанның экономикалық көрсеткіштері өсуді көрсетті, алайда инфляция мен аймақтық теңсіздіктер көптеген мәселелерді айқындап отыр. Қазақстанның халық табысы мен шығындары арасындағы өзгерістер, әсіресе азық-түлікке жұмсалатын шығындардың жоғары болуы, экономикалық құрылымның негізгі ерекшеліктерін көрсетеді.
1. Табыс және шығындардың өсуі
2025 жылдың бірінші тоқсанында халықтың орташа табысы бір адамға 350 382 теңге болды, бұл 2024 жылдың сол кезеңімен салыстырғанда 10,1%-ға өсті. Бұл өсім негізінен зейнетақылар (+17,6%) және еңбек ақысы (+10,6%) есебінен қамтамасыз етілді. Алайда, инфляция деңгейі 9,4% болғандықтан, реальды табыстың өсуі өте шектеулі болды. Акмола, Жамбыл және Қарағанды облыстары, сондай-ақ Шымкент қаласы ең жоғары табыс өсімін көрсетті, ал Туркестан облысында табыс төмендеді.
2. Шығындардың құрылымы
Қазақстандықтардың шығыстары орташа есеппен 312 710 теңгені құрады, бұл 2024 жылдың бірінші тоқсанымен салыстырғанда 10,4%-ға жоғары. Шығындардың негізгі драйверлері болып салықтар (+38,6%), платты қызметтер (+14,3%), несиені өтеу (+13,2%) және азық-түлік шығындары (+10,9%) табылады. Азық-түлікке жұмсалатын шығындардың үлесі 50,6%-ға жетіп, барлық шығындардың жартысынан көбін құрайды. Бұл көрсеткіш Энгель заңы бойынша, табыс өскен сайын азық-түлікке жұмсалатын шығындардың төмендеуі тиіс деген ережеге қайшы келеді.
3. Аймақтық теңсіздік және инфляцияның әсері
Астана мен Алматы қалалары орташа есеппен жоғары табыс көрсетті, ал Түркістан облысында ең төменгі табыс тіркелді. Бұл аймақтық теңсіздіктің айқын көрінісі. Сонымен қатар, инфляцияның жоғары деңгейі (9,4%) халықтың шығындарын арттырып, табыстың шынайы өсуін тежеп отыр. Бұл жағдай экономикалық теңсіздіктің жалғасуына ықпал етеді.
4. Азық-түлікке жұмсалатын шығындардың жоғары деңгейі
Қазақстанда соңғы бес жылда азық-түлікке жұмсалатын шығындардың үлесі 50%-дан төмендеген жоқ. Бұл көрсеткіш, әсіресе, Энгель заңымен салыстырғанда экономикалық тұрғыда алаңдатарлық. Дамыған елдерде азық-түлікке жұмсалатын шығындар 15%-дан аспайды, бұл олардың жоғары өмір сүру деңгейін және экономикалық даму деңгейін көрсетеді. Қазақстанда азық-түлікке жұмсалатын шығындардың жоғары деңгейі халықтың әл-ауқатының төмендігін көрсетеді және тұтынушы шығындарының құрылымындағы дисбалансты айқындайды.
5. Қазіргі жағдайды түсіндіретін факторлар
Қазақстандағы азық-түлікке жұмсалатын шығындардың жоғары деңгейі бірнеше фактордың нәтижесі болып табылады. Біріншіден, инфляцияның жоғары деңгейі және импорттың өсуі азық-түлік бағасын көтеріп отыр. 2024 жылы азық-түлік импорты 6,8 миллиард долларды құрады, бұл қосымша бағаның өсуіне әсер етті. Екіншіден, Қазақстандағы қызмет көрсету бағасы салыстырмалы түрде төмен, бұл тұтынушы шығындарының көбін азық-түлікке жұмсауға мәжбүр етеді. Мысалы, медициналық қызметтердің үлесі Қазақстанда бар болғаны 2%-ды құраса, дамыған елдерде бұл көрсеткіш 20%-ға дейін жетеді.