Қазіргі қоғам түрлі ақпарат ағындары мен технологияға негізделген соң отбасылық құндылықтардың динамикасы мен өзгеруін бастан кешуде. Бұл мәселе неліктен маңызға ие? Отбасының күйеу, әйел, бала деген сияқты дәстүрлі тұжырымдамасын, қазіргі қоғам жалғызбасты ана, гейлер, аралас жұптар сияқты үлкен тақырыптарды қабылдап жатыр. Бұл әрине кез келген ұлттың, бір елдің дәстүрлі отбасылық құндылықтарының өзгеруіне әсер етуі мүмкін. Неке, ата-ана және аға буынға құрмет деген сияқты маңызды қадамдар бүгінде көпшілікке күмән тудырып жүр.
Дәстүрлі отбасылық құндылықтардың өзгеруінің себептерінің бірі - әлеуметтік-экономикалық жағдай және отбасындағы рөлдердің өзгеруі. Бұрын ер адам әдетте отбасының жалғыз асыраушысы болса, әйел үй шаруасымен, бала тәрбиесімен айналысқан. Дегенмен, бүгінде өзін-өзі қамтамасыз ететін және ешкімге тәуелді болмай, жұмыс істеп, кәсіптерін дөңгелетіп жүрген әйелдер саны артып келеді.
Ұлттық статистика бюросының мәліметінше, мемлекеттік қызметтегі әйелдердің үлесі 2010 жылы 52,7 пайыз болса, 2022 жылы 55,4 пайызға жеткен. Ал 2020 жылы әртүрлі қызмет салаларында 8,7 миллион адам жұмыспен қамтылған. Жұмыспен қамтылғандардың 51,8% (4,5 млн адам) ерлер болса, 48,2% (4,2 млн адам) әйелдер. 2023 жылы Республикада жұмыс істейтін әйелдер саны 4,3 миллионды құрайды. Демек, қай қызмет түрі болса да әйелдер санынын артқанын байқаймыз.
Көптеген отбасыларда жұмыс істейтін әйелдер отбасы бюджетіне үлес қосып қана қоймай, үй шаруашылығын жүргізіп екі есе ауыртпалықты көтереді. Ал ер адамдардың аз жалақыға жұмыс істеуі әйелдердің психологиясы мен ерлі-зайыптылар арасындағы қарым-қатынасқа теріс әсер етеді.
Ерлі-зайыптылар арасындағы отбасылық және шаруашылық міндеттерінің тең бөлінуі қарым-қатынасты нығайтады, сондай-ақ салауатты балаларды тәрбиелеу мен дамыту үшін екі ата-ананың да жауапкершілігін арттырады. Сондықтан отбасы-неке қатынастарын нығайту үшін отбасының кез келген мүшесінің жынысына қарамастан тең құқықтары мен мүмкіндіктері туралы түсінігін кеңейту, жұптардың рухани-мәдени әлеуметтенуіне жағдай жасау, яғни бос уақыттарын өз деңгейлеріне байланысты барынша сапалы өткізу сияқты жобалар сөз жүзінде ғана емес, іс жүзінде жүзеге асса, бәлкім ажырасу санынан алдағы орындарда болмас па едік?
Одан басқа, отбасы құндылықтарының өзгеруіне технологиялық прогресс пен әлеуметтік желілер де әсер етеді. Қазіргі отбасылар жаңа қиындықтарға тап болады, мысалы, жұмыс пен технологиялық тәуелділікке байланысты қарым-қатынас уақытының болмауы, виртуалды шындық пен әлеуметтік медианың үнемі қоршауында болуына байланысты жақындықты жоғалтады.
Сонымен қатар, әлеуметтік көзқарастың өзгеруі отбасы құндылықтарының өзгеруіне әсер етеді. Бүгінгі таңда гендерлік теңдікті, ЛГБТ құқықтарын және отбасылық үлгілердің әртүрлілігін жақтайтындар саны артып келеді.
Осы факторлардың нәтижесінде моральға негізделген дәстүрлі отбасылық құндылықтарға бүгінде күмән келтіріп, қайта қаралуда. Отбасылық құндылықтарды өзгерту кейбір адамдар үшін қиындық ретінде қабылдануы мүмкін, бірақ басқалары үшін бұл қоғамның заманауи талаптары мен қажеттіліктерін көрсетеді. Сайып келгенде, отбасылық үлгілер мен құндылықтардың алуан түрлілігін мойындау және құрметтеу, әрбір жеке отбасының қажеттіліктері мен тілектеріне жауап беретін отбасылық ортаны құруға ұмтылу өте маңызды.
Қазақстанда дәстүрлі отбасы құндылықтары қалай өзгеруде?
Елімізде отбасы құндылықтарының өзгеруіне экономикалық, әлеуметтік және мәдени өзгерістер сияқты әртүрлі факторлардың әсер ететіні байқалады. Отбасы құндылықтарының өзгеруіне әсер ететін негізгі факторлардың бірі ретінде – елдің экономикалық дамуын айта аламыз. Табыс деңгейінің жоғарылауы, мансаптық мүмкіндіктердің артуы және жаңа технологияларға қол жеткізудің арқасында көптеген жастар отбасын құрудан гөрі өз мансабына назар аударады. Бұл кеш некеге тұруға және отбасындағы бала санының азаюына әкеледі.
Қазақстанда биыл 54 000-ға жуық жұп шаңырақ көтерді. Ал 2022 жылы бұл көрсеткіш 3%-ға жоғары болды. Ал 10 жыл бұрын – 30%-ға жоғары болған. Әлеуметтанушылар бұл үрдіс урбанизация мен инфляцияның өсуімен байланысты деп есептейді. Отбасын асырау, жеке баспана алу күннен күнге қымбаттап барады. Статистикалық деректерге сүйенсек, жастардың кеш үйленуіне баспананың жоқтығы мен қарызбастылық бірегей себеп болады. Сарапшылардың пайымдауынша, жастар ең алдымен инфляция мен өз үйін сатып алу проблемаларына байланысты қарым-қатынасты заңдастыруға асықпайды. 2023 жылы тұрғын үйлердің шаршы метрлердің бағасы 6% өсті. Ал жалға берілетін баспаналардың бағасы 26%-ға қымбаттаған.
Әйелдердің білімі мен гендерлік теңдігі сияқты әлеуметтік өзгерістердің де бұл үдерісте рөлі жоғары. Себебі, қазіргі таңда әйелдер мансап пен білім алу арқылы өзін-өзі жүзеге асыруға көбірек ұмтылуда, бұл отбасындағы рөлдердің өзгеруіне әкеледі. Ерлі-зайыптылар отбасының жалғыз асыраушысы болып табылатын дәстүрлі үлгіні ерлі-зайыптылардың екеуі де жұмыс істейтін және шешім қабылдауда тең құқықты үлгі алмастыруда.
Мәдени өзгерістер дәстүрлі отбасылық құндылықтарға да әсер етеді. Бұқаралық ақпарат құралдары мен желі арқылы өскелең ұрпақ батыс мәдениетімен көбірек танысуда. Бұл олардың көзқарастарының өзгеруіне әкеледі.
Алайда елдегі бұл өзгерістер түбегейлі емес, бірте-бірте болып жатқанын атап өткен жөн. Көптеген отбасылық дәстүрлер мен құндылықтар қазақ отбасылары үшін, әсіресе ауылдық жерлерде және аға ұрпақ арасында әлі де маңызды. Дегенмен, бұл құндылықтардың қабылдану деңгейі біртіндеп төмендеп келеді.
Осылайша, Қазақстан Республикасындағы дәстүрлі отбасы құндылықтарының динамикасы мен өзгеруі экономикалық дамумен, әлеуметтік өзгерістермен және мәдени әсерлермен байланысты. Дегенмен, бұл мәселе күрделі екенін, әр отбасында жеке болатынын ұмытпауымыз керек.