Қазақстанда импортты алмастыру саясаты бірнеше жылдан бері стратегиялық бағыт ретінде қабылданып келеді. Бұл – өндірісті ел ішінде дамыту, сыртқы тәуелділікті азайту және экономикалық қауіпсіздікті нығайту деген сөз. Алайда Жоғарғы аудиторлық палата жүргізген тексерулер шын мәнінде бұл саясаттың қалай жүзеге асып жатқанын ашық көрсетіп берді. Мәжілістегі есеп беру кезінде ҚР Жоғары аудиторлық палата төрағасы Әлихан Смайылов алаңдататын бірқатар фактілерді жария етті. Олардың ішінде отандық өнім деген желеумен шетелдік тауардың нарыққа енуі, сапасыз препараттардың сатылып кетуі және бір ғана өнім берушіге жасалған артықшылықтар бар.
8 млрд теңгеге «қазақстандық» қолғап: Тайландтан келген импорт
2024 жылы жеке компания мемлекетке 8 миллиард теңгеге 62 миллион медициналық қолғап жеткізген. Құжаттарды салыстыра отырып, аудиторлар бұл қолғаптардың көлемі мен сипаттамаларының сол компанияның Тайландтан сатып алған партиясына дәл сәйкес келетінін анықтады. Бұл нені білдіреді? Яғни импорттық өнім отандық тауар ретінде тіркеліп, мемлекетке нарықтағы бағадан екі есе жоғары бағамен сатылған. Мұндай әрекет тек қаржылық зиян келтіріп қана қоймай, импортты алмастыру саясатының беделіне нұқсан келтіреді.
Аудитордың айтуынша, бұл бір ғана мысал емес. Бұл – жүйелік мәселеге айналған схемалардың бір көрінісі.
Сапасыз өнім мен формалды бақылау: Жүйелік кемшіліктер
Өндірісті локализациялау барысында да қадағалаудың болмауы салдарынан сапасыз өнімдердің пайда болу қаупі күшейген. Кейбір кәсіпорындар арзан, нашар тазартылған шикізатты қолданады. Мұның салдары нақты: 3 миллиард теңгеге сатып алынған дәрі-дәрмек қолдануға жарамсыз деп танылып, есептен шығарылған.
Бақылаудың жоқтығы өнім сапасын ғана емес, азаматтардың денсаулығы мен өміріне қауіп төндіреді. Бұл тек қаржы мәселесі емес – бұл ұлттық қауіпсіздік деңгейіндегі мәселе.
Бюрократия мен монополия: Дәрі-дәрмек нарығының тұйықтығы
Аудит нәтижесінде анықталған тағы бір мәселе – дәрі-дәрмек нарығына кірудің артық бюрократиясы. Бірыңғай дистрибьютор жаңа препараттарды сатып алмас бұрын, ол бес түрлі тізімге енуі керек. Бұл өз кезегінде уақытты созып, жасанды шектеулер туындатып, сатып алудың басым бөлігі жалғыз өнім берушінің қатысуымен өтетініне әкеп соғады.
Нәтиже қандай? Бәсекелестік азаяды, баға көтеріледі, ал сапаға жауапкершілік төмендейді.
Көрсеткіштермен ойналған саясат: Жауапкершілік кімде?
Импортты алмастыру мен локализация көрсеткіштерін орындау үшін кейбір компаниялар шетелдік өнімді отандық етіп көрсетіп, жалған жетістіктерді қағазға түсіріп жатыр. Бұл әрекеттердің себебі – тиісті мониторингтің, тәуелсіз аудиттің және қатаң бақылаудың болмауы.
Жүйе формалды жұмыс істегенде, ол нақты экономикаға зиян келтіріп, мемлекетке миллиардтаған шығын әкеледі. Бұл тек бюджеттік қаржылардың желге ұшуы емес, бұл – мемлекеттік саясаттың мәнін бұрмалау.
