Иранның ядролық амбициясы: әлем неге үрейленіп отыр? – талдау
Ядролық қауіпсіздік – ХХ ғасырдың екінші жартысынан бері әлем назарындағы ең күрделі де қауіпті мәселе. «Қырғи қабақ» соғыс кезеңінен бастау алған бұл проблема қазіргі күнге дейін жаһандық саясаттың өзегінде тұр. Бес ірі ядролық державаның қолында тұтас адамзаттың тағдырын шешетін қару шоғырланып, ядролық сынақтар қоршаған орта мен халық денсаулығына орны толмас зиян келтірді.
Қазақстан бұл салада өзіндік тарихи тәжірибесімен ерекшеленеді. Әлемде 2 000-нан астам ядролық сынақ өткізілгенімен, қазақ халқы сияқты азап шеккен ұлт кемде-кем. Семей полигонында жарты ғасырға жуық уақыт ішінде шамамен 500 ядролық жарылыс жасалып, олардың қуаты Хиросима мен Нагасакиге тасталған бомбалардан 40 000 есе артық болған. Кеңес Одағының ядролық зұлматының нәтижесінде 1 миллионнан астам қазақ өмірінен айырылып, бүгінге дейін 500 мың адам түрлі дертке шалдыққан. Бұл көрсеткіштер ядролық қарудың шынайы бағасын сезінуге мүмкіндік береді.
Осы тарихи сабақтың нәтижесінде Қазақстан 1992 жылы ядролық арсеналдан өз еркімен бас тартып, ядролық қарусыз әлем жолында алғашқы қадам жасаған мемлекеттердің бірі болды. Бұл шешім тек аймақтық емес, жаһандық қауіпсіздікке үлес болып саналуы тиіс. Елдегі 1150 ядролық оқтұмсықтан бас тарту арқылы Қазақстан дүниежүзіндегі төртінші ядролық держава мәртебесінен саналы түрде бас тартты.
Алайда ядролық қауіпсіздік мәселесі әлі де өзекті. Соңғы онжылдықта халықаралық қауымдастық Иранның ядролық бағдарламасына ерекше назар аударып отыр. АҚШ пен Израиль тарапынан Иранға қатысты "ядролық қару жасау" күдігі айтылып, бұл мәселе бірнеше мәрте БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінде қаралды. Тегеранның Бушер қаласындағы атом электр станциясы және уран байыту бағдарламасы жиі сынға ұшырап, оған қарсы санкциялар мен бақылау шаралары енгізілді.
Соған қарамастан, Халықаралық атом энергиясы жөніндегі агенттік (МАГАТЭ) Иран ядролық бағдарламасының әскери мақсатта қолданылмағанын ресми түрде растады. 2008 жылы 15 қыркүйектегі баяндамасында Агенттік басшысы Мұхаммед әл-Барадей Ирандағы ядролық материалдардың есептеулі әрі тек бейбіт мақсатта қолданылғанын жария етті.
Бұл жағдай халықаралық саясатта екіұшты реакция тудырды: бір тарап Иранды аймақтық қауіп ретінде қарастырса, екінші тарап нақты дәлелдің жоқтығын негізге ала отырып, мәселені дипломатиялық жолмен шешуді қолдайды. Қазақстанның тарихи тәжірибесі – ядролық қарудан бас тарту және қауіпсіздік кепілдігін дипломатиялық жолмен қамтамасыз ету – Иран дағдарысына балама ретінде ұсынылуы мүмкін.
Сондықтан ядролық қауіпсіздік мәселесі тек технологиялық немесе әскери тақырып емес, бұл ең алдымен — гуманитарлық, тарихи, және саяси жауапкершілік. Қазақстанның бұл саладағы тәжірибесі – жаһандық диалог үшін құнды үлгі. Иранға қатысты кез келген шешім халықаралық құқық пен әділеттілік аясында, нақты дәлелге сүйене отырып жасалуы қажет. Әйтпесе ядролық қару тек бомбалармен ғана емес, сенімсіздік пен саяси ойындар арқылы да қауіпті.
Иранның ядролық бағдарламасы бүгінгі күннің геосаяси тұрақсыздықтарының орталық тақырыптарының біріне айналды. Алайда бұл бағдарлама түбегейлі жаңа жоба емес — Иран ядролық қуатты игеру жолына 1950-жылдары аяқ басқан. Яғни, бұл елдің атом қуатына қызығушылығы мен амбициясы бүгін ғана пайда болған жоқ, керісінше, ондаған жылдарға созылған кешенді тарихи процестің нәтижесі.
1957 жылы Иран мен АҚШ арасында атом қуатын бейбіт мақсатта қолдану туралы келісімшарт жасалып, Иранға қажетті жабдықтар мен мамандар жөнелтілді. Тегеран университетінде 5 МВт қуаттылығы бар алғашқы ядролық реактор іске қосылды. Жобаның дамуына Аргентина, Франция, Батыс Германия мен Ұлыбритания да үлес қосты. Бұл жұмыс МАГАТЭ бақылауында жүргізіліп, халықаралық нормаларға сай болып есептелді.
1968 жылы Иран Ядролық қаруды таратпау туралы келісімді (ЯҚТШ) қолдап, 1974 жылы МАГАТЭ кепілдігіне ресми түрде қосылды. Осы жылдары Иран өзінің атом қуатын бейбіт мақсатта пайдалану туралы ниетін ашық жариялап, 20-дан астам энергия блок салуды жоспарлады.
Алайда 1979 жылғы Ислам революциясынан кейін Иранның халықаралық жағдайы түбегейлі өзгерді. АҚШ бастаған Батыс елдері бұл елмен ынтымақтастықты үзіп, атом энергетикасы саласындағы құрылыстар тоқтап қалды. Бушердегі станцияның бірінші блогы 90% дайын болса да, аяқсыз қалды. Ал 1980 жылы басталған Иракпен соғыс Иранның атом бағдарламасына үлкен соққы болды – ядролық нысандар бомбаның астында қалды.
Тек 1990-жылдары Иран Ресей, Солтүстік Корея, Қытай сияқты елдермен байланыс орнатып, бағдарламаны жандандыруға кірісті. Бұл қадамдарға МАГАТЭ бақылау жүргізіп отырғанымен, Батыс елдері Иранның шынайы ниетіне күмәнмен қарай бастады. Аймақта Израиль, Үндістан мен Пәкістан ядролық қаруға ие болған тұста, Парсы шығанағындағы АҚШ әскери базаларының тығыз орналасуы Иранның қауіпсіздік стратегиясын қайта қарауға мәжбүр етті.
2000-жылдардың ортасынан бастап Бушердегі атом электр станциясын аяқтау мәселесі өзекті бола бастады. Ресеймен арнайы келісім бойынша, уран твелдері Ресейден әкелініп, қолданылған отын да сол жаққа қайтарылатыны белгіленді. Бұл — плутонийдің жиналуына жол бермеу үшін жасалған халықаралық қауіпсіздік шарасы. Алайда Иран болашақта уранды өз жерінде байытып, энергетикалық тәуелсіздікке жетуді көздеп отыр. Исфахан мен басқа қалаларда зерттеу орталықтары жұмыс істей бастады. Бұл Батыс елдерінің, тіпті Ресейдің де алаңдаушылығын тудыруда.
Сонымен, Иранның ядролық бағдарламасы – тек энергетика саласындағы қажеттілік емес, бұл – ұлттық егемендік, аймақтық қауіпсіздік және геосаяси бәсекелестіктің түйініне айналған фактор. Қазақстан үшін Иран тәжірибесі — тарихи сабақ пен қазіргі қауіптер арасындағы шекаралық үлгі бола алады. Өйткені ядролық амбиция мен саяси сенімсіздік қатар жүрген жерде тұрақты бейбітшілік болмайды.
Иранның ядролық бағдарламасы – әлемдік саясатта үздіксіз дау туғызып келе жатқан тақырыптардың бірі. Ел басшылығы бұл бағдарламаның бейбіт мақсатқа бағытталғанын үнемі алға тартса, Батыс елдері, әсіресе АҚШ пен Израиль, Иранның атом қуатын әскери бағытта қолдану қаупінен алаңдайды. Алайда бұл қарама-қайшы пікірлердің негізінде геосаяси ықпал мен қауіпсіздік мүдделері қатар өріліп жатыр.
Иран алдағы уақытта бірнеше жаңа атом электр станцияларын салуды жоспарлап отыр. Мұндай құрылымдар елдің энергетикалық әлеуетін арттырып қана қоймай, саяси-әскери қауіпсіздігін нығайтуға да ықпал ететіні сөзсіз. Осы тұрғыдан алғанда, Иранның бейбіт атомға ұмтылысы – халықаралық құқық аясындағы заңды қадам. Мұны 2010 жылы Қазақстанға ресми сапармен келген Иран президенті Махмұд Ахмадинежадтың Астанада айтқан сөзінен аңғаруға болады. Ол кезде Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаев та Иранның бейбіт атомға толық құқығы бар екенін атап өткен еді. Бұл мәлімдеме бірқатар мемлекеттердің ресми емес қолдауын алған болатын.
Алайда АҚШ, Израиль және Парсы шығанағының кейбір елдері Иранға сенімсіздікпен қарап, оны лаңкестік топтарды қолдайды деп айыптайды. Тегеран Палестинадағы ХАМАС және Ливандағы Хизбалла қозғалыстарына моральдық және қаржылық қолдау көрсететінін жасырмайды. Бірақ Иран билігі бұл ұйымдарды «ұлт-азаттық қозғалыс» деп таниды және ел аумағында олардың әскери базалары жоқ екенін мәлімдеген. Бұл пікір Иранның Жоғарғы ұлттық қауіпсіздік кеңесінің төрағасы Али Ларижани тарапынан ресми түрде айтылған болатын.
Дегенмен, Батыс басылымдары ХАМАС-тың Иранда жасалған зымырандармен Израильге шабуыл жасағанын алға тартады. Бірақ бұл пікірлер объективті ме? Өйткені дәл сол зымырандар мен қарулар Ауғанстан, Сомали және басқа аймақтардағы қақтығыстарда АҚШ пен Ресейде жасалған қару-жарақпен де кеңінен қолданылады. Әлемде жыл сайын миллиардтаған доллар көлемінде қару сатылады, ал оны таратып отырған негізгі мемлекеттер – сол «қауіпсіздік» пен «құқық» туралы сөз ететін алпауыттар.
АҚШ-тың барлау құрылымдары жақында Иранда ядролық қару жасау бағдарламасы жоқ екенін ресми мойындады. Бұл – бұрынғы президент Дж. Буш әкімшілігінің Иранға бағыттаған саясаты негізсіз болғанының дәлелі. Жаңа басшылық, атап айтқанда Барак Обама әкімшілігі, енді басқа ұстанымдарға көшуі мүмкін. Дегенмен, Израиль мұндай шешімдерді бөлісе бермейді. Оның әскери басшылығы Иранның ядролық нысандарын жоюға дайын екенін ашық мәлімдеп отыр. Бұған дейін Израиль Ирактағы (1981) және Сириядағы (2007) ядролық объектілерге әуе шабуылдарын ұйымдастырған. Мұндай әрекеттер халықаралық құқық нормаларына қайшы болса да, нақты әскери жауапсыз қалған.
Бүгінде Иранның әскери әлеуеті айтарлықтай артқан. Жақында ғана бұл ел ғарышқа «Үміт» атты жасанды жер серігін ұшырды. Бұл оқиға Иранның баллистикалық зымырандарды игеріп, ғарыштық технологияларға қол жеткізгенін көрсетеді. Сондықтан да Батыс елдері – АҚШ, Франция және Израиль – Иранның бұл жетістігіне күмәнмен қарап, оны қауіп көзі ретінде бағалай бастады.
Қорытындылай келе, Иранның ядролық және ғарыштық бағдарламасы – бейбіт атом мен қауіпсіздік арасындағы күрделі тепе-теңдіктің айқын көрінісі. Бұл тек Иранға қатысты мәселе емес, бұл бүкіл аймақтық тұрақтылық пен жаһандық сенім жүйесіне әсер ететін фактор. Тарихи сабақтар көрсеткендей, ядролық технология мен саяси сенім бір-бірінен ажырамайтын ұғымдар. Сондықтан халықаралық қауымдастық бұл мәселені тек күдік пен айыптау тұрғысынан емес, ашық диалог пен нақты фактілерге негізделген дипломатиялық тұрғыдан қарастыруы тиіс.
Соңғы онжылдықтарда ядролық қауіпсіздік мәселесі халықаралық қатынастардың күре тамырына айналды. Алайда бұл саладағы саясатта әділет пен сенімге негізделген ортақ стандарттан гөрі, геосаяси мақсат пен қосарланған өлшем жиі алға шығады. Иранның бейбіт атом қуатын игеруге деген ұмтылысы халықаралық алаңда алабұртып отырған шақта, дәл осы тақырып бойынша айып тағып жүрген елдердің өздері ядролық арсеналдан бас тартуға асығар емес.
Мысалы, ресми мәліметтерге сүйенсек, АҚШ-тың қазіргі таңда шамамен 10 000-ға жуық ядролық оқтұмсығы бар, оның 5737-сі тұрақты әскери дайындықта. Бұдан бөлек, алтауы шетелде – Бельгия, Германия, Италия, Нидерланд, Түркия мен Ұлыбританияда – орналастырылған. Израильде кемі 100, кей ақпараттарда 400-ге дейін ядролық бомба мен снарядтар бар екені айтылады. Бұл деректер Иранға бағытталған айыптаулармен салыстырғанда айтарлықтай нақты және қауіп туғызатын шынайылықты көрсетеді.
Осы тұрғыдан алғанда, өз аумағын қорғау үшін ядролық технологияға иек артып, сыртқы қысымдарға қарсы тұруды көздеген Иранды толықтай түсінуге болады. Ел бірнеше ондаған жылдар бойы қысым мен санкциялар жағдайында өмір сүріп келеді. Батыс елдері, әсіресе АҚШ пен Израиль, оны түрлі айыптаулармен қыспаққа алуға тырысуда. Палестина, Ливан, Сирия мен Ирактағы тұрақсыздық, Ауғанстандағы соғыс әрекеттері – бәрі де Иранның қауіпсіздік саясатында ядролық қуатты стратегиялық қажеттілік ретінде қарастыруына негіз болғаны анық.
Сонымен қатар, Иранды зымыранға қарсы қорғаныс жүйелерімен қоршап, оны үнемі шабуыл қаупімен үрейлендіру – бұл мемлекетті диалогқа емес, керісінше, әскери сақтыққа итермелейді. АҚШ-тың Польша мен Чехияда зымырандық жүйелер орнатуы да осы саясаттың жалғасы іспетті. Иранның ядролық бағдарламасын алға тарту арқылы бұл жобаларды негіздеуге тырысу — геосаяси ойынның айқын көрінісі.
Қазақстан бұл мәселеде өзіндік ерекше позиция ұстанып отыр. Ядролық қарудан алғаш болып өз еркімен бас тартқан мемлекет ретінде Қазақстан жаһандық қарусыздануға үлгі бола алады. Ел басшылығы үнемі ядролық қарудың таралуына қарсы екенін, оны түпкілікті жою жолын ұстанатынын мәлімдеп келеді.
Жаңа кезеңде АҚШ президенті Барак Обама Ресеймен стратегиялық шабуыл қаруларын қысқарту туралы келіссөздерді қайта бастауға ниет білдірді. Бұл үміт ұялататын қадам. Алайда нақты нәтижеге жету үшін ядролық саясатта біржақты емес, әділетті, барша елдерге тең талаптар қойылуы тиіс.
Орталық Азия мен Таяу Шығыстағы бейбітшілік пен тұрақтылықты қамтамасыз етудің жалғыз жолы – саяси-дипломатиялық механизмдер. Қарулы қысым, санкциялар мен қорқыту – уақытша шешімдер. Олар ұзақ мерзімді бейбіт өмірдің кепілі бола алмайды. Сондықтан Иран мәселесін шешуде халықаралық қауымдастық қосарланған стандарттардан бас тартып, нақты диалог пен тең серіктестікке негізделген шешімдерге келуі керек. Әйтпесе ядролық қауіпсіздік деген ұғым тағы да саяси ойынның құралына айналып, әлемнің болашағына қауіп төндіре бермек.
