Иран-Израиль арасындағы соғыс: еврейлердің қысқаша тарихы
Еврей халқының тарихы – бұл тек діни қауымдастықтың өмір жолы ғана емес, сонымен қатар адамзат өркениетінің шекарасын кеңейткен ерекше мәдени, саяси және экономикалық феномен. Бүгінде әлемде шамамен 15 миллионға жуық еврей өмір сүрсе, олардың тарихи тәжірибесі мыңжылдықтарға жалғасады. Осы мақалада біз еврейлердің ежелгі замандардағы қалыптасуынан бастап, XX ғасырдағы Харбин қаласындағы ерекше диаспорасына дейінгі маңызды белестерді сараптаймыз.
Еврейлердің этногенезі мен Таяу Шығыстағы тамырлары
Еврей халқының шығу тегі ежелгі Израиль мен Иудея патшалықтарынан басталады. Б.з.д. II мыңжылдықта қалыптасқан еврей қауымы, алдымен көшпелі тайпа ретінде Месопотамия мен Ханаан жерінде өмір сүрді. Кейін Мысырдан қоныс аударғаны жайлы діни аңыздар мен археологиялық мәліметтер бар. Еврейлердің негізгі діни мәтіні – Таурат (Тора) – олардың заңнамалық, этикалық және тарихи негіздерін қалыптастырды.
Б.з.д. 586 жылы Вавилон патшасы Навуходоносор Иерусалимді талқандағаннан кейін еврейлердің алғашқы диаспорасы пайда болды. Кейін олар парсылар, гректер, римдіктер, византиялықтар және араб халифаттарының билігінде түрлі сынақтардан өтті.
Диаспораның географиясы: Еуропа, Африка және Азиядағы еврейлер
Еврейлер Рим империясы тұсында Еуропа мен Солтүстік Африкаға қоныс аударып, өз диаспораларын құрды. Кейін ортағасырларда Испания, Франция, Германия, Польша, Литва сияқты елдерде тұрып, ғылым, медицина, сауда, банк ісі мен философияда танымал тұлғалар шығарды.
Алайда антисемитизм еврейлердің қайталанбас трагедиясына айналды. 1492 жылы Испанияда еврейлер қуылды, Еуропада геттолар құрылып, Погромдар мен айыптаулар жиіледі. XIX ғасыр мен XX ғасырдың басында Ресей империясындағы «оседлость» чертасы – еврейлерге шектеу қойған саясаттың көрінісі болды.
Осы қысым еврейлерді Америка мен Азияға көшуге итермеледі. Солардың бірі – Қиыр Шығыс пен Қытайдағы еврей қоныстары.
Харбиндегі еврейлер: Азиядағы таңғажайып өркениеттік тәжірибе
Харбин қаласындағы еврей қауымдастығы – XX ғасырдың басында қалыптасқан Қытайдағы ең ірі еврей диаспорасы болды. Оның құрылуына бірнеше фактор әсер етті:
КВЖД (Қытай-Шығыс теміржолының) салынуы. Ресей империясының қаржыгері С.Витте мен генерал Д.Хорваттың арқасында еврейлер Харбинге келіп, теміржолды дамытуға қатыса алды;
Антисемитизмнен қашқан Ресей еврейлерінің ағымы (әсіресе 1905–1907 жылдардағы погромдардан кейін);
Орыс-жапон соғысына қатысқан еврей сарбаздарының Харбинде қалуы;
1917 жылғы революция мен азамат соғысы кезінде босқан еврей отбасыларының Маньчжурияға ағылуы;
Барон Унгерннің зұлматынан қашқан моңғолиялық еврейлердің босуы.
1903 жылы Харбинде алғашқы еврей қауымы ресми тіркеліп, өз синагогаларын, мектептерін, газет-журналдарын ашты. Бұл қауымды дәрігер, публицист әрі сионист Авраам Кауфман басқарды. Ол 30 жылдан астам уақыт бойы Харбиндегі еврейлердің көшбасшысы болды.
Қоғамдық құрылым және өркениеттік қызмет
Харбиндік еврейлер мәдениет, білім және денсаулық сақтау саласында бірегей үлгі көрсетті:
Бірнеше синагога, соның ішінде Бейт Хамидраш атты ең үлкені салынды;
«Еврейская жизнь» сияқты газет пен журналдар жарық көрді;
Қалада еврейлік мектептер, Талмуд-Тора, музыкалық мектептер, қыздарға арналған оқу орындары болды;
Благотворительдік ұйымдар кедейлерге, қарттарға, босқындарға көмек көрсетті;
«Мишмерет Холим» атты медицина ұйымы арқылы тегін емдеу қызметтері ұйымдастырылды.
Харбин еврейлері саудада, банк жүйесінде, фармацевтика мен өнеркәсіпте белсенді болды. Олар Қытайдағы соя экспортының алғашқы ұйымдастырушыларының бірі саналады. Олардың ішінде Лопато, Соскин, Скидельский, Трахтинберг сынды кәсіпкерлер танымал болды.
Қауымның күйреуі және тарихи сабақтар
Харбиндегі еврейлердің гүлденуі 1930 жылдардың соңында бәсеңдей бастады. Жапон оккупациясы, Германиямен одақ, еврейлерге қысым, екінші дүниежүзілік соғыс пен Кеңес әскерінің келуі – барлығы диаспораны ыдыратты. Көптеген еврейлер Израильге, АҚШ-қа, Австралияға қоныс аударды. 1960 жылдарға қарай Харбинде еврей қауымы толығымен жойылды.
Бүгінде Харбиндегі еврей мұрасы – қаланың тарихи жадының бөлігі. Синагогалар мен еврей зираттары реставрацияланып, музейлер ашылуда.
