500 миллиард доллар қайда кетті? Ұрылардың жұмағы – Лондон
«Кедей елдер неге байымайды?» деген сұрақ бізге әлсін-әлсін қайтып келеді. Бұл сұрақтың жауабы көбіне ішкі себептермен: жемқорлық, тиімсіз басқару, білімсіздік, саяси тұрақсыздықпен байланыстырылады. Алайда әлемдік капитал ағынын мұқият зерттегенде, кедейліктің түп себебі тек әлсіз мемлекеттерде емес, керісінше, мықты елдердің үнсіз (кейде белсенді) келісімінде екенін байқаймыз. Шын мәнінде, кедей елдердің байлығы сыртқа шығып жатыр. Және ол байлықтың баратын жері – офшорлар мен Лондон секілді жаһандық қаржы хабтары.
Жыл сайын дамушы елдерден шамамен 500 миллиард доллар заңсыз капитал сыртқа шығарылады. Бұл сома Түркия, Пәкістан, Бангладеш, Шри-Ланка және Филиппин елдерінің ЖІӨ-сін біріктіргендей көлемде. Бірақ ең сорақысы – бұл ақшалар қайта сол елдерге қайтпайды. Олар Лондондағы анонимді жылжымайтын мүлікке, Швейцария банктеріндегі құпия шоттарға, Люксембургтегі корпорацияларға құйылып жатыр. Капитал ұрланады – бірақ жасыру, тазарту, заңдастыру жұмысы Батыста жүреді.
Кения – осы тенденцияның айқын көрінісі. Елдің тәуелсіздігі үшін күрескен Жомо Кенята түрмеден босап шыға сала елдің президенті атанды. Бірақ оның байлығы ресми жалақысына сай келмейтін көлемде өсе бастады. Оның отбасы бүгінде 500 мың акр жердің иесі, сүт өндірісі, банктер, қонақүйлер мен жаңа қалалар салумен айналысуда. Ал кедейлікте күн кешіп жатқан халықтың үштен екісі күніне үш доллардан аз қаражатпен өмір сүріп отыр. Ұрланған жерлер – бұрынғы отаршылдардан қалған мүлік. Бірақ оны халыққа емес, биліктегі элита өзіне бөлген.
Кенияның қазіргі президенті Ухуру Кенята – әкесінің жолын қуған саясаткер ғана емес, офшорлық империяның мұрагері де. Оның және отбасының атынан 13 офшорлық компания анықталды. Pandora Papers жарияланған кезде Ухуру Кенята өзі коррупциямен күресті жақтайтынын айтып, «қаржылық транспаренттілік маңызды» деп мәлімдеді. Бірақ оның жыл сайын тапсыруы тиіс мүлік декларациясы ешқашан жарияланған емес. Кениядағы заң бойынша, тек президент қана декларация тапсырады, ал оның отбасы – тапсыруға міндетті емес.
Келесі мысал – Әзірбайжан. Елде билікке 1993 жылы Хейдар Алиев келді. Содан бері билік отбасылық монархия сипатында: қазіргі президент – ұлы Ильхам Алиев. BP (British Petroleum) сияқты компаниялар Әзірбайжандағы саяси тұрақсыздықты пайдаланып, құпия келісімдер арқылы елдің мұнай ресурсына иелік етті. Pandora Papers зерттеуі көрсеткендей, Алиевтер отбасы Лондонның қақ ортасында 700 миллион фунтқа бағаланатын жылжымайтын мүлікке иелік етеді. Олардың мүліктері анонимді компаниялар арқылы жасырылған. Ұлыбританияның Ұлттық қылмыс агенттігі (NCA) бұл туралы мәлімет алғанымен, ешқандай қылмыстық іс қозғаған жоқ.
Пәкістандағы Шарифтер отбасының байлық көзі де сол схемамен жұмыс істейді. Төмен жалақы алатын қызметкерлердің атына тіркелген банктік аударымдар, офшорлық шоттар, анонимді компаниялар арқылы олардың мүлкі заңдастырылады. Панама қағаздарында (Panama Papers) Шарифтердің Лондондағы Enfield пәтерлері нақты көрсетілген. Пәкістан үкіметі мен тергеу органдары халықаралық құқықтық көмек сұрағанымен, Ұлыбритания тарапынан нақты әрекет болмады. Себебі бұл жүйе – біреулер үшін табыс көзі.
Бұл мысалдардың барлығы бір жүйеге бағынады: ел ішінде заңсыз жолмен табылған ақша шетелге шығып, офшорда жасырылады, тазартылып, мүлікке айналады. Бұл жүйе болмаса, мұндай ауқымдағы коррупция мүмкін болмас еді. Сондықтан мәселе тек дамушы елдердегі жемқорлықта емес – ол жемқорлықты «қабылдап», «тазалап», заңдастырып отырған Батыс елдеріндегі инфрақұрылымда.
Лондон – бұл жүйенің эпицентрі. Мұнда 84 мыңнан астам жылжымайтын мүлік иесі анонимді. Компания ашу үшін нақты тұлға емес, «Микки Маус» деп жазсаң да, ешкім тексермейді. Ұлыбританияда «Экономикалық қылмыспен күрес» заңы қабылданды, бірақ ол әлі де әлсіз. Ұлыбританияның офшор аймақтары – Джерси, Гернси, Британдық Виргин аралдары – әлемдегі ең ірі көлеңкелі қаржы орталықтары.
Осы контексте біз халықаралық әділеттілік туралы айтуымыз керек. Егер терроризмді қаржыландыруға қарсы әлемдік коалиция болса, онда кедей елдерден ұрланған қаржыны офшор арқылы заңдастыруға қарсы да сондай күш болуы керек. Бұл – жай ғана экономикалық проблема емес, бұл – жаһандық этика мәселесі. Ұрланған ақшаның көзі кедей елдер, бірақ оның иесі – Лондондағы элита.
Капитал ағыны – тек сандар мен графиктер емес. Бұл – балаларға вакцина жетпеуі, мектеп салынбауы, ауруханалардың қараусыз қалуы. Бұл – ел ішіндегі дарынды жастардың оқуға мүмкіндігі болмауы. Бұл – ұрпақтың болашағының ұрлануы.
Сондықтан біз «кедейлік неге жойылмайды?» деп сұрағанда, айнаға ғана емес, офшорға да қарауымыз керек. Әділет тек декларацияда емес, әрекетте көрінуі тиіс. Батыс елдері бұл жүйені тоқтатпайынша, кедей елдер қанша реформалап, күрессе де, нәтижесі шектеулі болады.
Кедейлік – бұл таңдау емес. Бірақ оны жалғастыру – жүйелік шешімнің нәтижесі.
