Рак ауруының басты белгісі стресс пе? – ғылыми дәлел бар
Екі мың жыл бұрын грек дәрігерлері Гиппократ пен Гален адамның бойында «қара өт» шамадан тыс жиналса — бұл адамның көңіл-күйіне, яғни меланхолияға алып келеді деп санаған. Олар бұл психикалық күйдің рактың дамуына себеп болуы мүмкін деп болжаған. Ғасырлар бойы зерттеушілер адамның психикасы мен қатерлі ісіктің арасындағы байланысты зерттеп келеді. Кейбіреулері тіпті «ракқа бейім» немесе «С типті тұлға» (тыныш, ішке жабысып жүретін, эмоциясын ашық білдіре алмайтын адамдар) болады деген теорияларды ұсынған.
Қазіргі кезде ғалымдардың көпшілігі мұндай тұлғалық типке немесе ракқа генетикалық бейімділікке қатысты теорияларды жоққа шығарып отыр. Бірақ, күйзеліс пен басқа да психологиялық факторлардың рактың пайда болуы мен даму барысына қандай ықпал ететіні әлі де зерттелу үстінде. 100-ден астам эпидемиологиялық зерттеулер — кейбіреулері ондаған мың адамды қамтыған — депрессия, әлеуметтік теңсіздік, күйзеліс сияқты факторлардың рактың даму қаупін арттыратынын және онкологиялық диагноз қойылған адамдардың өмір сүру көрсеткіштерін төмендететінін көрсетті. Алайда бұл зерттеулердің нәтижелері әрқилы — бір-біріне қайшы келетін деректер жиі кездеседі, әсіресе рактың алғашқы пайда болуына әсері тұрғысынан.
Жаңа зерттеу бағыты: жасушалар мен жануарлар үлгісінде
Соңғы онжылдықтарда ғалымдар бұл мәселені басқа қырынан зерттеуге кірісті — клеткалық және жануарлық модельдер арқылы. Мұндай зерттеулер күйзелістің рак жасушаларына биологиялық тұрғыдан қалай әсер ететінін анықтай бастады. Лос-Анджелестегі Калифорния университетінің денсаулық сақтау психологі Джулиенн Бауэр 2023 жылы жарық көрген шолу мақаласында адамның миы мен иммун жүйесінің арасындағы байланысты зерттей келе, психологиялық факторлардың ісік биологиясына тікелей ықпал ете алатынын атап өтті.
Бауэрдің айтуынша, күйзеліс рак жасушаларына әсер етіп қана қоймай, ем нәтижесін де өзгерте алады. Зерттеулер стресс кезінде бөлінетін химиялық сигналдарды (мысалы, норадреналин мен кортизол) блоктау — рактың өсуін бәсеңдетуі немесе емнің нәтижесін жақсартуы мүмкін екенін көрсеткен.
ВИЧ-тен басталған зерттеу бағыты
Бұл тақырыпқа деген ғылыми қызығушылық 1990-жылдары ВИЧ инфекциясы аясында пайда болды. Геном зерттеушісі Стив Коул және оның тобы ВИЧ-пен өмір сүретін, бірақ психологиялық күйзеліс деңгейі жоғары адамдардың вирус жүктемесінің жоғары болатынын және антиретровирустық емге нашар жауап беретінін байқаған.
Маймылдарға жасалған тәжірибелер барысында Коулдың командасы мынадай қызық жаңалық ашты: стресс жағдайындағы маймылдардың лимфа түйіндері симпатикалық жүйке талшықтарымен тығыз байланыста болады, бұл жүйке жасушалары «қаш немесе соқ» реакциясына жауап береді. Бұл байланыстар иммундық функцияларды әлсіретіп, ВИЧ вирусының таралуын жеңілдеткен. Адам ағзасында да дәл осы механизм жұмыс істейді.
Рак жағдайында лимфа жүйесі мен күйзеліс
Коулдың бұрынғы аспиранты Эрика Слоан лимфа жүйесінің ракқа қандай ықпалы барын зерттеуді жалғастырды. Австралиядағы Монаш университетінің зерттеушісі ретінде ол тышқандармен тәжірибе жасап, созылмалы күйзеліс жағдайында лимфа жүйесі мен сүт безі ісігі арасындағы байланыс арта түсетінін, бұл — рак жасушаларының бүкіл денеге таралуын (метастаз) жеңілдететінін көрсетті.
– Ісік жасушалары көбейіп, өлуге төзімді болады
– Метастазды күшейтетін молекулалар артады
– Қабыну күшейеді
– Ісік иммун жүйесінен жасырынады
Алайда бір қызығы — бұл процесті бета-блокаторлар арқылы тежеуге болады екен. Симпатикалық жүйке жүйесіне әсер ететін бұл препараттар стресс сигналдарын тежеп, рактың таралуына қарсы тұра алады.
Иммун жүйесіне әсері
Иммунолог-онколог Элизабет Репаскидің айтуынша, тіпті жеңіл күйзелістің өзі, егер созылмалы түрде болса, рак жасушаларының өсуіне қатты әсер етеді. Өйткені стресс адамның иммун жүйесін бұзады. Иммундық жасушалар — ракпен күрестегі басты «сарбаздар». Ал күйзеліс оларды әлсіретіп, ракқа мүмкіндік береді.
Айова университетінен Сьюзан Лютгендорф бастаған ғалымдар аналық без рагіне шалдыққан әйелдердің психологиялық күйі мен иммун жүйесінің байланысын зерттеген. Олар депрессия мен мазасыздық — иммундық белсенділікті төмендететінін, ал әлеуметтік қолдаудың жоқтығы рактың өсуіне қажетті қан тамырларының (ангиогенездің) артуына ықпал ететінін анықтады.
Жануарлармен жүргізілген қосымша зерттеулер де бұл нәтижелерді қуаттады. Мысалы, стресс жағдайында аналық без рагі бар тышқандарда ангиогенез деңгейі өсіп, рак тез тарала бастаған. Бірақ бұл әсер де бета-блокаторлармен тоқтатылған.
Басқа зерттеулерде стресс гормондары — норадреналин мен кортизол — ағзада ұйқыда жатқан рак жасушаларын белсендіруге қабілетті екені көрсетілді.
Бета-блокаторлар: жаңа үміт
Бета-блокаторлар — жарты ғасырдан бері гипертонияны емдеуде қолданылып келе жатқан танымал дәрілер. Соңғы жылдары зерттеушілер бұл препараттардың ракпен күресте жаңа бағыт ретінде қарастырылуы мүмкін екенін айтады.
Мысалы, Тель-Авив университетінің нейробиологы Шамгар Бен-Элиягу бастаған зерттеулерде сүт безі мен тоқ ішек рагі бар науқастарға операциядан бес күн бұрын пропранолол (бета-блокатор) мен қабынуға қарсы препараттар берілді. Нәтижесінде, операция кезінде алынған ісік жасушаларында метастаз белгілері төмен болған. Үш жылдан соң бұл науқастардың арасында рактың қайталануы аз тіркелген.
Тағы бір зерттеуде — 2020 жылы — 60 сүт безі рагіне шалдыққан әйелге операция алдында бір апта бойы пропранолол немесе плацебо берілді. Пропранолол алған әйелдердің ісіктерінде метастаздың биомаркерлері азайғаны байқалған.
Осыған ұқсас нәтижелер миелома, тері рагі, простат безі ісігі бар науқастарда да байқалды. Дегенмен, бұл клиникалық зерттеулердің көбі — көлемі жағынан шағын, әрі әлі бастапқы деңгейде.
Бета-блокаторлар барлық рак түрлеріне бірдей әсер етпеуі мүмкін, ал кей науқастар бұл препаратты қолдана алмайды (мысалы, астма немесе жүрек аурулары бар адамдар). Ең бастысы — бұл дәрілер күйзелістің салдарын басады, бірақ негізгі себептерін жоя алмайды.
Сондықтан бета-блокаторлар психологиялық кеңес беру, медитация, йога сияқты араласулармен қатар жүруі керек.
Психосоматикалық араласулардың тиімділігі
Бауэр мен оның командасы сүт безі рагынан айыққан әйелдермен жұмыс істей отырып, йога, саналы тыныс алу, зейін қою (mindfulness) сияқты араласулардың иммундық жасушалардағы қабыну белсенділігін төмендететінін, бұл өз кезегінде — рактың қайталану қаупін азайтуы мүмкін екенін байқаған.
Ғылыми қауымдастық не дейді?
Зерттеушілердің айтуынша, бұл әдістердің пайдалы екені байқалғанымен, ірі көлемдегі клиникалық зерттеулер қажет. Қандай рак түрлерінде, емнің қай сатысында, қанша уақыт қолданылуы тиімді — бұл сұрақтар әлі толық шешілмеген. Ең өкініштісі — осы саладағы зерттеулерге қаржы жеткіліксіз, фармацевтикалық компаниялар да бұл бағытты қолдай қоймайды.
Ал стресстің ракты тікелей қоздыратыны дәлелденді ме? Жоқ. Себебі бұған нақты дәлелдер жоқ, зерттеу барысында темекі шегу, тамақтану, медициналық көмекке қолжетімділік сияқты көптеген аралас факторлар әсер етеді.
