Неге кей адамдар 4 сағат ұйықтап, бәріне үлгереді? – ғылыми жауап
Көпшілікке белгілі аксиома бар: ересек адамның денсаулығы мен мидың қалыпты жұмысы үшін түнде кем дегенде 7–9 сағат ұйықтау қажет. Бұл кеңес соншалықты жиі қайталанып келеді, тіпті медициналық «қасиетті мәтінге» айналып кеткендей. Себебі ұйқы жетіспеушілігі жадының әлсіреуі, метаболизмнің бұзылуы, жүрек-қан тамыр аурулары, депрессия, деменция және иммундық жүйенің әлсіреуі секілді күрделі ауруларға әкелуі мүмкін.
Алайда соңғы жылдары ғалымдар табиғи түрде аз ұйықтап, толық демалғандай жүретін сирек адамдар тобын анықтап отыр. Олар — табиғи қысқа ұйықтайтындар. Бұл адамдар 4–6 сағат қана ұйықтап, әдеттегі 8 сағаттық ұйқыны алмастыра алатын ерекше физиологиялық қабілетке ие. Ең қызығы, олардың денсаулығы бұзылмайды, қайта керісінше — белсенді, сергек әрі ұзақ өмір сүреді.
📍 Ұйқыны қайта бағалау: демалыс па, әлде күрделі процесс пе?
Бұрын ұйқы тек тынығу кезеңі ретінде қарастырылды. Томас Эдисон ұйқыны «уақытты босқа ысырап ету» деп атаған. Оның лампа ойлап табуы адамның ұйқы уақытының қысқаруына да себеп болды. Қазіргі күні Америкада ересектердің бір бөлігі түнде небәрі 5 сағат қана ұйықтайды.
Алайда заманауи нейробиология ұйқы — бұл ми мен дененің белсенді қайта жүктелуі екенін дәлелдеп отыр. Ұйқы кезінде:
ми энергия қорын толтырады,
улы қалдықтар мен токсиндер тазарады,
синапстар реттеліп, жады бекітіледі.
1970 жылдары венгр-шығыс швейцариялық зерттеуші Александр Борбели екі жүйелі ұйқы моделін ұсынды:
Циркадтық ырғақ – жарық пен қараңғылыққа негізделген 24 сағаттық цикл.
Ұйқы гомеостазы – сергек кезде ұйқыға деген қысым артып, ұйқы кезінде төмендейтін ішкі жүйе.
Бірақ бұл модель барлық адамға бірдей жұмыс істемейтіні анық бола бастады.
📍 Табиғи қысқа ұйықтайтындар: генетикалық феномен
Ғалымдар Ин-Хуи Фу және Луис Птачек Калифорния университетінде зерттеу жүргізіп, таңертең тым ерте оянатын, бірақ ерте ұйықтамайтын және күні бойы сергек жүретін адамдар тобын зерттей бастады.
🔬 Олар алғаш DEC2 деп аталатын ген мутациясын анықтады. Бұл мутациясы бар адамдарға 4–6 сағат ұйқы жетеді. Кейін бұл мутацияны тышқандарға енгізгенде де олар аз ұйықтап, белсенді жүрді.
Ғалымдар жалпы 7 ген мутациясын тапты, олардың әрқайсысы ұйқы уақытының қысқаруына әсер етеді:
|
Ген атауы |
Әсері |
| DEC2 |
Орексин гормоны деңгейін арттырады (ұйқыны басады) |
|
ADRB1 |
Мидың ұйқыны басқаратын бөлігі – понс белсенділігіне әсер етеді |
| NPSR1 |
Ұйқы/ояу циклін реттейді |
| GRM1 |
Ұйқы ұзақтығына әсер етеді (2 отбасында мутация табылған) |
Орексин – ояу жүруге көмектесетін ми гормоны. Орексин тапшылығы – нарколепсия (ұйқы бұзылысы) себебі. Ал қысқа ұйықтайтын адамдарда керісінше орексин мөлшері жоғары.
📍 Қысқа ұйқының зияны жоқ па?
Ғылыми бақылаулар көрсеткендей, табиғи қысқа ұйықтайтын адамдарда:
жады бұзылмайды,
көңіл-күйі тұрақты,
стресс пен ауырсынуға төзімділік жоғары,
өмір жасының орташа ұзақтығы ұзағырақ болуы мүмкін.
Фу мен Птачек олардың миы нейродегенеративті ауруларға (Альцгеймер т.б.) қарсы тұруға бейім екенін де байқады. Қысқа ұйқы гені бар тышқандар Альцгеймер тудыратын тау-белоктар мен амилоид бляшкаларын азырақ жинақтаған.
📍 Үшінші фактор – ұйқыны басқарудың жаңа моделі
Қазіргі зерттеушілер ұйқыны екі емес, үш факторлы модельмен түсіндіруді ұсынып отыр:
Циркадтық ырғақ – биологиялық сағат.
Гомеостаз – физикалық шаршау.
Мотивациялық фактор (қалау) – адамның мақсатқа ұмтылуы, мінезі.
Яғни қысқа ұйықтайтындарда үшінші фактор – мотивация мен ми белсенділігі ерекше болуы мүмкін. Олар биологиялық шектеулерді тиімділікпен еңсеретін секілді.
📍 Ұйқы тиімділігі: «көп емес, сапалы»
Филлис Зи, Чикагодағы Циркадтық медицина орталығының директоры былай дейді:
«Ұйқыда сиқырлы 8 сағат деген ұғым жоқ. Мәселе – тиімділікте. Кей адамдар қажетті процестерді қысқа мерзімде толық орындай алады.»
Мүмкін олар:
терең ұйқы фазасын көбірек өткізеді,
ми мен жұлынды жуатын сұйықтық (CSF) көбірек бөлінеді,
немесе зат алмасу процесі ерекше белсенді.
Фу мен Птачек жүргізген зерттеулерде, қысқа ұйықтайтын гені бар тышқандардың миында нейроуытты қалдықтар жылдамырақ жойылып отырған. Бұл ұйқы тиімділігі деменциядан да қорғай алатынын көрсетеді.
📍 Ұзақ ұйықтайтындар мен әлеуметтену мәселесі
Фу бір отбасында ұзақ ұйықтайтын ген мутациясын да анықтады. Бұл адамдар қалыптыдан ұзағырақ ұйықтайды, алайда олардың күнделікті жұмыс уақытына бейімделуі қиындайды. Соның кесірінен оларда созылмалы шаршау мен депрессия қаупі артады.
📍 Ұйқы – универсалды емес, жеке процесс
Ғалымдар ұйқыға бірдей өлшеммен қарауға қарсы. Луис Птачек былай дейді:
«Барлық адам 8 сағат ұйықтау керек деу – барлық адам 178 см бойлы болуы керек дегенмен бірдей. Генетика бұлай жұмыс істемейді.»
Ұйқы – тек ұзақтығы емес, сапасы мен тиімділігі арқылы да бағаланатын күрделі жүйе. Табиғи қысқа ұйықтайтын адамдардың генетикасын зерттеу арқылы ғылым ұйқының табиғатын тереңірек түсініп, оны жақсарту жолдарын табуға ұмтылып отыр.
