Осман империясы Орта Азияны қалай бағындырмақ болды?
Орта Азия – тарих сахнасында ұлы державалардың бәсекесіне себеп болған аймақ. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында бұл өңірге қатысты белсенді сыртқы саяси әрекеттердің бірі – Осман империясының діни-идеологиялық ықпалын арттыруы болды. Османлылардың бұл аймақтағы геосаяси мүдделері Ресей мен Ұлыбританияның отаршыл амбицияларымен қиылысып, «Үлкен ойынның» (Great Game) өзегіне айналды. С.С. Қалдыбаеваның зерттеуінде бұл кезеңнің күрделілігі мен заманауи жалғастығы ерекше атап өтіледі. Бүгінгі күні бұл тарихи үрдістер Түркі ынтымақтастығы, түркі интеграциясы секілді саяси бастамаларда жаңаша сипат алып отыр.
Тарихи контекст: Осман–Ресей бәсекесі және Орта Азия
ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап, Ресей империясы Орта Азияны жүйелі түрде отарлап, Бұхара, Хиуа, Қоқан секілді хандықтарды өз құрамына қосты. Бұл кезеңде Осман империясы діни ықпал арқылы түркі мұсылмандарын біріктіріп, Ресейдің ішкі тұрақтылығына ықпал етуді көздеді. Патша шенеуніктері Орта Азия мұсылмандарының Осман халифатына деген рухани сенімін аса қауіпті деп танып, діни саясатты бақылауды күшейтті. Абдул Хамид ІІ-нің панисламизм стратегиясы осыған дәлел.
Осман империясының Орта Азиядағы «жұмсақ күш» қолдану әрекеттері, әсіресе дін мен идеология, жәдидтік қозғалыс, медреселер, қажылық және ақпарат құралдары арқылы іске асты. Түркістанда түрік агенттерінің әрекеттері, олардың жергілікті мұсылман зиялыларымен байланысы осы үдерістің көрінісі болды.
Кеңестік кезеңдегі көзқарас: империялық мұра мен идеологиялық шектеу
Кеңестік зерттеулер Осман империясын империалистік мемлекет ретінде көрсетті. Зерттеуші Н.А.Халфин Осман саясатын тек ағылшындармен байланысты агенттік әрекеттер тұрғысынан талдап, панисламизм идеологиясын діни экспансия деп бағалады. Мұндай көзқарастар XX ғасыр бойы постсоветтік тарихнаманың дамуына шектеу қойды.
Заманауи зерттеулер: жаңаша методология және Орта Азияның рөлі
Тәуелсіздік алғаннан кейін Орталық Азия мемлекеттері өз тарихына жаңаша көзқараспен қарауға мүмкіндік алды. Н.М. Абдукадыров, М.Жолсейітова, Қ. Базарбаев секілді ғалымдар Осман империясының сыртқы саясатындағы Орта Азияның рөлін тереңірек ашуға тырысты. Бұл зерттеулерде түркілік ортақ мұра, исламдық идеология, мәдени ықпал, геосаяси мүдде жаңа методологиялармен (постколониалдық, контекстуалдық, синхронды талдау) ұштастырылады.
Атап айтқанда, Абдукадыров Осман империясының XX ғасырдың басындағы реформалық ізденістерінің Орта Азиямен мәдени, саяси үндестікте өрбігенін айтады. Литвинов пен Салиев Осман империясының діни институттары арқылы жүргізген ақпараттық және идеологиялық күресін Андижан оқиғасы сияқты көтерілістермен байланыстырады.
Қазіргі маңыздылығы: Түркі интеграциясының тарихи тамырлары
ХІХ–ХХ ғасырлар тоғысындағы Осман–Орта Азия байланысы бүгінгі күннің «Түркі мемлекеттері ұйымы», «Түркі академиясы» сияқты құрылымдары үшін тарихи алғышарт болып табылады. Түркия мен Орталық Азия арасындағы стратегиялық серіктестік — энергетика, логистика, білім және қауіпсіздік салаларындағы ынтымақтастық — бұрынғы діни-мәдени байланыстың жаңа замандағы жалғасы.
Сондай-ақ, қазіргі әлемдік турбуленттілік жағдайында (Таяу Шығыс, Кавказ, Украина, Қытай-Батыс қарама-қайшылықтары) Түркияның геосаяси рөлі артып келеді. Бұл Түркияны Орталық Азия үшін сенімді серіктес ретінде көрсетуге итермелеп отыр.
